Zmiana przepisów kodeku cywilnego dokonana ustawą z dnia 13 maja 2008 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731) spowodowała rozszerzenie katalogu świadczeń należnych najbliższym członkom rodziny zmarłego. Wprowadzona niedawno instytucja zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c., wraz z odszkodowaniem z art. 446 § 3 k.c. prowadzi do spójności systemowej, polegającej na współistnieniu uzupełniających się świadczeń.
Do Biura Rzecznika Ubezpieczonych trafiło w ostatnim czasie zapytanie dotyczące możliwości kumulacji roszczeń z art. 446 § 4 k.c. oraz z art. 448 k.c. Pytanie to zrodziło się na kanwie dwóch wyroków Sądu Apelacyjnego w Gdańsku: z dnia 14 grudnia 2007 r., sygn. akt I ACa 1137/07 oraz z dnia 23 września 2005 r., sygn. akt I ACa 554/05, w których sąd uznał, że śmierć osoby bliskiej spowodowana przez osobę trzecią stanowi naruszenie dobra osobistego najbliższych członków rodziny zmarłego.
W sentencji pierwszego z przywołanych wyroków sąd stwierdził, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej – męża i ojca przez osobę trzecią stanowi naruszenie dobra osobistego najbliższych członków rodziny zmarłego – żony i dzieci, w postaci prawa do życia w związku małżeńskim, posiadania ojca, życia w pełnej rodzinie, w której mąż matki jest ojcem jej dzieci. W drugim zaś przyjął, że szczególna więź rodziców z dzieckiem, przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego, podlegającego ochronie prawnej przewidzianej w art. 24 § 1 k.c.
Powyższe rozstrzygnięcia sądu były istotne, gdyż przez wiele lat pod rządami kodeksu cywilnego w doktrynie i orzecznictwie dominował pogląd, że najbliższym członkom rodziny przysługują w takich przypadkach jedynie roszczenia określone w art. 446 § 1-3 k.c.
Orzeczenia te zapadły przed wprowadzeniem zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c., niemniej nie straciły na aktualności.
Natomiast wobec braku wypracowanej praktyki oraz ugruntowanego orzecznictwa sądowego dotyczącego stosowania art. 446 § 4 k.c. na ich tle będą pojawiać się wątpliwości w zakresie relacji art. 446 § 4 k.c. i 448 k.c.
Należy przypomnieć, że nowelizację art. 446 k.c. wprowadzającą zadośćuczynienie za śmierć członka najbliższej rodziny poprzedziły spory i dyskusje wśród przedstawicieli nauki oraz liczne orzecznictwo na temat konieczności kompensacji nie tylko szkód materialnych, ale również cierpienia psychicznego wynikającego ze śmierci innej osoby. Dokonywano bardzo szerokich wykładni pojęcia „sytuacji życiowej” z art. 446 § 3 k.c. oraz podejmowano próby dochodzenia zadośćuczynienia właśnie z art. 448 k.c. za naruszenie dobra osobistego, jakim jest więź łącząca osoby bliskie. Pojawiły się wreszcie orzeczenia, w których wskazywano, że rozstrój zdrowia psychicznego będący następstwem utraty osoby najbliższej daje podstawę do roszczenia o zadośćuczynienie dla osób niebędących bezpośrednio poszkodowanymi w wypadku.
Sięgając do uzasadnienia do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (druk sejmowy nr 81), w którym zawnioskowano o nowelizację art. 446 k.c., należy przypomnieć, że Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu z dnia 17 października 2006 r. skierowanym do Ministra Sprawiedliwości wnosił o zwiększenie ochrony ofiar wypadków komunikacyjnych poprzez zamieszczenie w Kodeksie cywilnym przepisu o zadośćuczynieniu pieniężnym za krzywdę z powodu śmierci osoby najbliższej. Zaproponowano zmianę art. 446 k.c., który wcześniej przewidywał wyłącznie przyznanie stosownego odszkodowania najbliższym członkom rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Podnoszono przy tym, że skoro istnieje możliwość zadośćuczynienia w przypadku naruszenia dóbr osobistych wskazanych w art. 23 K.c. (art. 24 w zw. z art. 448 k.c.), to tym bardziej taka możliwość powinna istnieć w przypadku śmierci osoby bliskiej, co w sposób istotny narusza sferę psychicznych odczuć jednostki.
Uwzględnienie propozycji zgłoszonej przez Rzecznika Praw Obywatelskich oznaczało przywrócenie instytucji znanej Kodeksowi zobowiązań, którą zastąpiło przytoczone unormowanie art. 446 § 3 K.c. Według art. 166 K.z. sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, lub instytucji przez nich wskazanej, stosowną sumę pieniężną jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną. Regulacja ta, przyjęta w prawie polskim za wzorem prawa szwajcarskiego i orzecznictwa francuskiego, dawała podstawę do zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego z powodu krzywdy polegającej wyłącznie na cierpieniach psychicznych, wywołanych utratą osoby bliskiej.
W doktrynie można też spotkać poglądy, w których podkreśla się, że nowelizacja art. 446 k.c. poprzez przyznanie prawa do zadośćuczynienia najbliższym członkom rodziny zapobiega próbom poszukiwania rozwiązania na gruncie art. 448 k.c., tzn. próbom do znalezienia „odpowiedniego” dobra osobistego najbliższych krewnych, które zostało naruszone przez śmierć bliskiej im osoby.[1] Takie podejście wskazywałoby wręcz, że korzystanie z art. 448 k.c. stanowiło środek zastępczy, wypełniającym lukę, którą obecnie wypełnił 446 § 4 k.c.
Analizując kwestię możliwości kumulacji roszczeń art. 446 § 4 k.c. i 448 k.c. można posiłkować się, na zasadzie analogii, orzecznictwem i poglądami nauki dotyczącymi relacji roszczeń z art. 445 § 1 k.c. oraz art. 448. Można tutaj przywołać chociażby uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2007 r., sygn. III CZP 54/07, w której Sąd stwierdził, że w razie naruszenia dobra osobistego dopuszczalna jest kumulacja roszczeń określonych w art. 448 k.c. Orzeczenie to dotyczyło co prawda kumulacji dwóch roszczeń przewidzianych w art. 448 k.c. (w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny) jednak w uzasadnieniu do uchwały Sąd Najwyższy dopuszcza istnienie konkurencyjnych roszczeń o zadośćuczynienie z art. 448 oraz z art. 445 k.c., w sytuacji, gdy roszczenie z art. 448 k.c. stanowi żądanie zasądzenia określonej kwoty na cel społeczny. Nadrzędnym celem zadośćuczynienia jest kompensata poniesionej krzywdy, a podmiotem szczególnie chronionym jest pokrzywdzony. Zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny pełni, w pewnym zakresie, także funkcję kompensacyjną, chociaż podstawową jego funkcją jest funkcja represyjna i prewencyjno-wychowawcza.
Podobne stanowisko zajmuje także SSN G. Bieniek, który akceptując alternatywność żądania na gruncie art. 448 k.c., dopuszcza zbieg kumulatywny roszczenia z art. 445 i 448 k.c., w takim zakresie, że pokrzywdzony mógłby wystąpić z żądaniem zadośćuczynienia pieniężnego na swoja rzecz i zarazem z żądaniem zapłaty stosownej sumy na cel społeczny.[2]
Należy jednakże zaznaczyć, że występują odmienne poglądy w tym zakresie. Według niektórych art. 448 k.c. nie stanowi samodzielnej podstawy odpowiedzialności. Norma wynikająca ze wspomnianego przepisu stanowi jedynie rozwinięcie i uzupełnienie norm zwartych w tych postanowieniach Tytułu V i Księgi III Kodeksu cywilnego, które kreują obowiązek naprawienia szkody. Aby zatem skorzystać z ochrony przewidzianej w art. 448 k.c., poszkodowany musi udowodnić, że zdarzenie, które doprowadziło do naruszenia dobra osobistego, jest objęte zakresem jednej z podstaw odpowiedzialności za szkodę deliktową (art. 415-436 k.c.), a następnie wykazać, że w danym przypadku spełnione są wszystkie przesłanki wymagane przez daną podstawę obowiązku odszkodowawczego. Oponenci tej teorii zarzucają jej nadmierne rozszerzenie majątkowej ochrony dóbr osobistych, podkreślając, ze czyn tego, kto narusza dobro osobiste musi być czynem bezprawnym i zawinionym.[3]
Przybliżając zadośćuczynienie z art. 446 § 4 k.c. warto wskazać jego zasadnicze cechy. Zadośćuczynienie to jest świadczeniem:
– jednorazowym, wypłacanym co do zasady jeden raz, bowiem przy jego określaniu należy uwzględnić wszystkie elementy krzywdy łącznie z tymi, które mogą ujawnić się w przyszłości. W przypadkach, gdy nie można ich było przewidzieć lub w pełnym zakresie ustalić, co w praktyce może mieć często miejsce, otwarta pozostanie droga do odrębnego przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia z uwagi na ujawnienie się nowej i jednocześnie odrębnej krzywdy, np. wystąpienie schorzeń depresyjnych w związku z poczuciem osamotnienia i bólu po stracie najbliższego;
– pieniężnym, bowiem będzie wyrażone i zrealizowane za pomocą środków płatniczych;
– mającym stanowić sposób złagodzenia cierpień psychicznych po utracie osoby najbliższej, gdyż jego celem jest wyrównanie uszczerbków o charakterze niematerialnym związanym z doznaną krzywdą, która może przejawić się szeregiem negatywnych zjawisk w psychice i dalszej emocjonalnej egzystencji uprawnionego;
– osobistym, tzn. przynależnym wyłącznie uprawnionemu najbliższemu członkowi rodziny zmarłego poszkodowanego i nie ma tutaj wyjątków jak to ma miejsce w art. 445 § 3 k.c.; jest ściśle związane z osobą uprawnionego i wraz z jej śmiercią wygasa, nie wchodząc do spadku po niej;
– fakultatywnym, tzn. uznaniowym bowiem sądowi orzekającemu pozostawia się zupełną swobodę w jego przyznaniu i określeniu jego wysokości. Fakultatywność powoduje, że skład orzekający analizując każdorazowo ogół okoliczności w sprawie może uwzględnić, bądź oddalić roszczenie. Przy uwzględnieniu roszczenia wysokość zadośćuczynienia zależeć będzie od całokształtu negatywnych skutków w sferze niematerialnej szkody (krzywdy) głównie jej rozmiaru i intensywności.[4]
W świetle art. 446 § 4 k.c. nie ma natomiast wątpliwości, że podstawą roszczenia o zapłatę stosownego zadośćuczynienia może być każda podstawa odpowiedzialności deliktowej. Jego zakres daje możliwość dochodzenia odszkodowania za naruszenie dobra osobistego szeroko rozumianego i wykraczającego poza zakres wyznaczony art. 448 k.c. Przez to przyjęte w art. 446 § 4 k.c. rozwiązanie jest zdecydowanie korzystniejsze w stosunku do rozwiązania z art. 448 k.c. i powinno być wykorzystywane w pierwszej kolejności.
[1] Por. dr hab. A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna. Tom 6 pod red. dr hab. Adama Olejniczaka, C.H. Beck z Instytutem Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2009, s. 737.
[2] Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, C.H. Beck, Warszawa 2002, s.1057.
[3] Dr hab. A. Śmieja (w:) System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna. Tom 6 pod red. dr hab. Adama Olejniczaka, C.H. Beck z Instytutem Nauk Prawnych PAN, Warszawa, 2009, s. 707.
[4] A. Daszewski, „Od stosownego odszkodowania do zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę dla najbliższych członków rodziny zmarłego”, Prawo Asekuracyjne, nr 4(57)/ 2008.
Anna Dąbrowska
Monitor Ubezpieczeniowy nr 38 – czerwiec 2009
